AD – Stephen Friedrichs & Chris van Mersbergen 30 december 2020
Het moest het eerste vaccin worden dat Nederland tegen corona zou gaan beschermen. En lang leek alles goed te gaan met het Oxfordvaccin van AstraZeneca – maar toen kwamen de problemen. Een reconstructie, op basis van gesprekken met tientallen betrokkenen en deskundigen.
Alles is anders in tijden van corona. Dus ook de persconferentie die de Zweeds-Britse farmagigant Astra-Zeneca op een vroege maandagmorgen in november belegt. Er is groot nieuws op komst. Zouden er normaal kapitalen worden uitgetrokken voor een uitbundig persmoment, nu spreekt een Schotse persdame vanuit een kleine studeerkamer via videoplatform Zoom journalisten uit de hele wereld toe. Tegen de deur staat een mountainbike geparkeerd, aan de muur prijken posters van Britse rockbands als Muse en Mogwai.
De boodschap: er is een coronavaccin op komst. Pascal Soriot, de hoogste baas bij AstraZeneca, deelt vanachter de webcam zijn blijdschap: ,,Dit is het moment waar de hele wereld op heeft gewacht.’’
Het vaccin lijkt enorm effectief, is goedkoop in productie en eenvoudig op te slaan. De wereld kan zich opmaken voor een terugkeer naar het oude normaal, en dat binnen een tijdsbestek van één jaar. Een prestatie van formaat. Maar AstraZeneca zou AstraZeneca niet zijn, als kort na de euforie ook de twijfel losbreekt. Daarover later meer.
Vincent Munster
Eerst terug naar maart dit jaar. Nederland verkeert in een toestand van coronapaniek als een landgenoot in een afgelegen laboratorium met uitzicht op de Rocky Mountains de eerste schrik van de pandemie al geparkeerd heeft. Er is een uitweg uit alle ellende, en daar kan Vincent Munster een belangrijke bijdrage aan leveren. Dus hij moet aan het werk, en hard ook. In zijn zwaar beveiligde lab in de Amerikaanse staat Montana kijkt de West-Friese viroloog naar negen resusapen. Die heeft hij blootgesteld aan een flinke hoeveelheid levend coronavirus, veiliggesteld bij een van de eerste bekende uitbraken in Amerika, in de staat Washington.
Zes van de negen makaken hebben van Munster een prik gekregen met de mysterieuze naam ChAdOx1 nCoV-19. Het is een coronavaccin, in sneltreinvaart ontwikkeld aan de gerenommeerde universiteit van Oxford. De onderzoekers daar hadden een voorsprong: ze hadden al een vaccin klaar tegen Mers, een ander coronavirus. Het creëren van een vaccin tegen Covid-19 is daarom geen hogere wiskunde meer: er moest een ander genetisch deeltje worden geschoven in het al bestaande vaccin.
Munster is de eerste westerling die dit doet: een Covid-19-vaccin uitproberen op het wezen dat volgens hem ‘zo’n beetje het meest lijkt op de mens’. Het is een gebeurtenis van wereldwijde betekenis. Maar niemand kijkt, de wereld is te druk met zichzelf.
Viroloog Vincent Munster © Privéfoto
Ronkend
Dat verandert op 27 april. ‘In de race naar een coronavirus gaat een groep uit Oxford aan de leiding’, kopt The New York Times boven een ronkend artikel waarin de wereld voor het eerst uitgebreid leest over het belangrijke werk van Munster. De proef van de Nederlander is succesvol gebleken. Waar de apen zonder vaccin allemaal corona kregen, bleven de zes gevaccineerde makaken stuk voor stuk gezond. ,,De definitieve data moeten natuurlijk komen uit de studies onder mensen’’, zegt Munster. ,,Maar: ja, ik denk dat het er goed uitziet.’’
Het leidt tot jubelende artikelen in media over de hele wereld. Vooral de mededeling dat de eerste ladingen vaccins er mogelijk al in september kunnen zijn, trekt de aandacht. Het zou toch onvoorstelbaar zijn: nog geen driekwart jaar na het uitbreken van de pandemie al een reddend middel. Normaal doen wetenschappers daar járen over.
Het beeld van succes en een uitweg uit de ellende is zo onweerstaanbaar verfrissend, dat het de scepsis die er óók is, overschaduwt. Sommige wetenschappers vinden de resultaten van de apenproeven namelijk helemaal niet zo overtuigend. De gevaccineerde dieren werden dan wel niet ziek, in hun neuzen zijn net zoveel virusdeeltjes aangetroffen als bij de apen die géén prik kregen. Dat wijst erop dat het vaccin verspreiding van het virus niet zal tegenhouden, en dus zeker niet perfect zal worden, betoogt een aantal critici, onder meer op wetenschappelijke blogs.
Andere vaccinexperts fronsen hun wenkbrauwen bij de opzet van de apenproef. Die is ‘slecht’, zegt een van hen tegen deze krant. Bij een beter doordachte opstelling had de effectiviteit van het vaccin veel nauwkeuriger bepaald kunnen worden, wat informatie had kunnen opleveren over het aantal te geven doses per patiënt, één of twee. Munster bestrijdt dat fel. Hij is nog altijd trots op de proef die hij dit voorjaar ‘in recordsnelheid’ uitvoerde.
Koploper
De buitenwereld krijgt weinig mee van de wetenschappelijke debatten. In de publieke opinie heeft het Oxfordvaccin twee stempels gekregen: ‘veelbelovend’ en ‘koploper’.
Met dat soort kreten weet een doorgewinterde farmaceut als AstraZeneca doorgaans wel raad. Het Brits-Zweedse bedrijf wordt in het voorjaar door Oxford in de arm genomen om het vaccin verder te ontwikkelen, te produceren en te verkopen. Een buitenkansje voor AstraZeneca, dat met het vaccin een kans krijgt om het imago op te poetsen. Oxford komt daarbij wel met een stevige eisenlijst. Zo moet het vaccin voorlopig tegen kostprijs aan de man worden gebracht. De Britse onderzoekers willen dat het middel ook op tijd de derde wereld bereikt.
Dat het vaccin daardoor commercieel minder interessant is, neemt de farmaceut voor lief. AstraZeneca kreeg de afgelopen jaren te maken met beschuldigingen van machtsmisbruik, misleiding en omkoping. Een vaccin dat de wereld verlost van corona zou die nare bijsmaak uit het verleden in één klap wegspoelen. Sommige kenners zijn niet overtuigd: AstraZeneca is onervaren met vaccins. Kunnen zij deze gigantische verantwoordelijkheid wel aan?
Een onderzoeker van de universiteit van Oxford werkt aan het Coronavaccin © AP
Verlammend
Niet geremd door die argwaan gaat AstraZeneca de boer op bij westerse regeringen. De farmaceut heeft dan, in mei, de belangrijkste troef in handen om de wereld te verlossen van de verlammende en ontwrichtende pandemie.
Het vaccin is goedkoop, kan eenvoudig worden opgeslagen en verspreid, en achter de schermen worden nooit vertoonde productieaantallen voorbereid, onder meer in Leiden. Regeringsleiders van rijke landen staan in de rij bij de farmaceut
Ook Hugo de Jonge is meer dan geïnteresseerd. De Nederlandse minister van Volksgezondheid heeft de frustratie in zijn lijf, omdat de plannen van de Europese Commissie om centraal vaccins in te kopen, dreigen te verzanden in bureaucratie. De Jonge is bang om achter het net te vissen en grijpt de telefoon om een onvervalste coup te beramen. Hij belt met zijn collega’s in Duitsland, Frankrijk en Italië en smeedt met hen een ‘vaccinalliantie’. Hun boodschap: als Brussel het niet doet, sluiten we die vaccindeals zélf wel.
Bij ambtenaren die betrokken zijn bij de vaccinaankopen maakt De Jonge indruk met zijn ‘lef’, ‘daadkracht’ en ‘politiek leiderschap’. Door als minister van een klein land de ballen te tonen om op gelijkwaardige voet mee te doen met grootmachten als Duitsland en Frankrijk, en daarvoor ook honderden miljoenen te reserveren, verschuilt hij zich niet.
Schokgolf
De oprichting van de alliantie veroorzaakt een kleine schokgolf rond het Binnenhof. Op een aantal ministeries worden juristen en financiële mensen ‘achter hun bureau vandaan getrokken’ om zich te buigen over de details van de vaccindeal-in-wording. Het gaat allemaal nogal ad hoc.
Hoewel De Jonge in de media keer op keer herhaalt dat er op meerdere vaccinpaarden gewed moet worden, lijkt ‘Oxford’ duidelijk zijn lieveling. In andere veelbelovende kandidaten, Pfizer en Moderna bijvoorbeeld, toont de minister zich in die beginfase minder geïnteresseerd, zegt een betrokkene. Daar zit ook wel een logica achter. Een goedkoop en razendsnel ontwikkeld Europees vaccin dat ook nog eens voor een deel in Nederland geproduceerd zal worden, waarom zou je daar ook niet dolenthousiast over zijn?
Een complicerende factor is er wel. Bij de onderhandelingen van de alliantie met AstraZeneca zit Hans Sijbesma aan de overkant van de tafel. Als directeur van de divisie Duitsland zit hij hoog in de boom bij de farmaceut. Maar zijn broer Feike speelt ook een belangrijke rol in de coronacrisis: de voormalig DSM-topman is in maart door het Nederlandse kabinet aangesteld als speciaal coronagezant. Een van zijn opdrachten: ‘Het vaccinlandschap in kaart brengen.’
Speciaal coronagezant Feijke Sijbesma © AP
Dreigt hier belangenverstrengeling? Bij het ministerie vinden ze van niet. Feike Sijbesma, die als speciaal gezant geen enkele financiële vergoeding zou hebben ontvangen, meldt bij zijn aantreden netjes dat zijn broer bij AstraZeneca werkt en neemt op geen enkele manier deel aan de onderhandelingen.
Bovendien is het Duitsland, en niet Nederland, dat de gesprekken met AstraZeneca leidt, melden ingewijden. Daar treffen de Duitsers dan weer Hans Sijbesma. Hij trekt zich niet terug, maar houdt zich wel afzijdig bij gesprekken met de Nederlandse regering. Betrokkenen vinden het een juiste gang van zaken.
Grote vis
In juni – het virus lijkt inmiddels aan kracht in te boeten, de terrassen zijn weer open – maakt ook de buitenwereld kennis met de vaccinalliantie en wordt de eerste grote vis gepresenteerd. Het is AstraZeneca, hoe kan het ook anders. Minister De Jonge meldt trots dat Nederland mogelijk al eind 2020 over de eerste doses vaccin kan beschikken. Van Ruud Dobber, de Nederlandse topman van AstraZeneca, krijgt de minister in een interview met deze krant een stevige klop op de schouder. De Jonge heeft ‘zijn nek uitgestoken’, vindt Dobber, die liever spreekt van gesprekken dan van onderhandelingen.
Maar er komt ook kritiek. Hoewel de vier ‘geallieerden’ beloven dat de gekochte 300 miljoen doses netjes over de hele EU verdeeld zullen worden, is Brussel not amused. De Europese Commissie voelt zich in de wielen gereden en eist dat Nederland en de drie andere landen weer terug in het gelid stappen. Dat doen ze, maar niet zonder te hebben bedongen dat ze het roer deels in handen blijven houden.
De Nederlander Ruud Dobber is lid van de Raad van Bestuur van AstraZeneca. © AstraZeneca
Dat Europa als geheel nogal wat gewicht in de schaal kan leggen, blijkt tijdens onderhandelingen met de Amerikaanse farmaceuten. Die ‘moeten even wennen’ aan het feit dat in Europa andere regels gelden dan aan hun kant van de oceaan. De ‘absurde eisen’ van de Amerikanen rond het overnemen van aansprakelijkheid maakt de onderhandelingen taai en tijdrovend. Maar de impliciete dreiging dat de bedrijven weleens jaren slechte handel in de EU tegemoet kunnen zien als ze niet inbinden – zo herinnert een betrokkene het zich althans – maakt indruk. Ook de deals met Pfizer-BioNTech en Moderna komen na veel gezwoeg rond. Gelukkig maar, blijkt later.
Na een relatief onbezorgde zomer leidt de nieuwe opmars van het coronavirus in Nederland in september weer tot serieuze hoofdbrekens. En ook boven het Oxfordvaccin begint de lucht die eens zo stralend en helder was te grijzen. Op zondag 6 september – als in Nederland voor het eerst weer meer dan duizend coronabesmettingen worden geregistreerd – meldt AstraZeneca in een kort persbericht dat de vaccinproeven onder tienduizenden mensen ‘vanwege veiligheidsredenen’ voor onbepaalde tijd worden stilgelegd.
Meer mededelingen volgen niet, de kaken blijven stijf op elkaar. In de Amerikaanse media verschijnen berichten over een proefpersoon die in Groot-Brittannië een ontsteking aan het ruggenmerg heeft opgelopen. Een zeldzame aandoening die kan leiden tot verlamming. Tot overmaat van ramp blijkt dat in juli de vaccinproeven ook al kort waren stilgelegd, nadat bij iemand anders net zo’n ontsteking was vastgesteld. Aan dat nieuws werd in de zomer door AstraZeneca nauwelijks ruchtbaarheid gegeven, mede omdat volgens de farmaceut al snel bleek dat er hoogstwaarschijnlijk geen verband met het vaccin bestond.
Een proefpersoon neemt deel aan de studies met het Oxfordvaccin. © AP
Scheurtjes
Geen paniek, sussen minister De Jonge en deskundigen. Zo’n tijdelijke onderbreking is de normaalste zaak van de wereld bij vaccinproeven, zeggen ze. Het toont alleen maar aan hoeveel belang er wordt gehecht aan een veilig vaccin, zelfs in tijden van een pandemie.
Maar toch: het Oxfordvaccin vertoont scheurtjes. In twee landen, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, buigen onafhankelijke onderzoekers zich over het incident. De Britten concluderen na ruim een week dat onomstotelijk verband tussen de ruggenmergontsteking en het vaccin niet kan worden aangetoond. In het Verenigd Koninkrijk, Brazilië en Zuid-Afrika kunnen de proeven daardoor worden hervat. Maar vanuit Amerika, waar het grootste deel van de test gepland stond, blijft het stil.
Binnen AstraZeneca vechten opluchting en teleurstelling om voorrang, vertelt een ingewijde. ,,Elke dag telt, en door het incident is toch weer een paar weken vertraging opgelopen.’’
Prestige
Bij het ontwikkelen van een coronavaccin komt prestige kijken, en veel ook. Ondanks alle collegiale woorden – hoe vaak hebben we niet horen zeggen dat de wereld aan één vaccin niet genoeg heeft – wil natúúrlijk elke farmaceut de eerste zijn. ,,En iedereen bij AstraZeneca voelt de hete adem van concurrenten Pfizer en Moderna in de nek.’’
Toch blijft AstraZeneca hoopvol. Het is begin november als topman Ruud Dobber aanschuift voor een videocall met twee verslaggevers van deze krant. Dobber verblijft op dat moment in de Amerikaanse stad Wilmington, de Amerikaanse thuishaven van AstraZeneca én van de gekozen president Joe Biden, die daags ervoor aan het langste eind trok bij de verkiezingen.
,,Ik zit hier bovenop het nieuws’’, lacht Dobber, die vanuit zijn kantoor Biden regelmatig voorbij ziet rijden in zijn gepantserde auto. ,,We zijn zo ongeveer buren.’’
© AFP
Enthousiast
Dobber, die officieel executive vicepresident is, is van huis uit immunoloog en studeerde aan de universiteit van Leiden. Hij staat er goed op binnen AstraZeneca, stellen bronnen. Hard als het moet, vriendelijk en empathisch als het kan. Enthousiast vertelt hij over het belang van een vaccin en zijn grote vertrouwen in een goede afloop. Natuurlijk, het stilleggen van de proeven was vervelend. Dat dat in de VS zelfs tot eind oktober duurde helemaal. Maar onoverkomelijk is het allemaal niet.
Behalve de mooie woorden van Dobber komt er akelig weinig naar buiten over het Oxfordvaccin. En dat blijft niet zonder gevolgen. Kort achter elkaar, op 9 en 16 november, komen Pfizer en Moderna met groot nieuws. De Amerikanen hebben beide vaccins ontwikkeld die meer dan 90 procent effectief lijken. Het zijn torenhoge percentages, waarvan experts steil achterover slaan. Ook fijn: van serieuze bijwerkingen lijkt geen sprake. De twee farmaceuten laten er geen gras over groeien en doen direct een marktaanvraag bij de Europese en Amerikaanse gezondheidsautoriteiten.
En AstraZeneca dan? Dat laat op die ene maandagmorgen, eind november, ook van zich horen. We zijn terug op de zolderkamer, met de mountainbike en de bandposters. Ook AstraZeneca heeft een werkend en veilig vaccin, horen we. Bij twee prikken met een normale dosis is het vaccin 62 procent effectief. Frappant genoeg blijkt die effectiviteit aanzienlijk hoger te worden – tot wel 90 procent – als bij de eerste prik slechts een halve dosering wordt toegediend. Alles bij elkaar komt het vaccin uit op een gemiddelde bescherming van zo’n 70 procent.
In de dagen na het persmoment is er verwarring, kritiek, gedoe. Want wat is het nou? 62, 70, of 90 procent? En die anderhalve dosering, waar komt die dan opeens weer vandaan? De verklaringen blijven wisselen, de meest gehoorde is dat het een happy accident was, een ongelukje bij de dosering. Maar AstraZeneca-baas Soriot zegt dan weer dat het wel degelijk een bewuste actie was. Hoe het ook zij, de anderhalve doses is alleen gebruikt bij een kleine groep proefpersonen onder de 55 jaar. Of het vaccin ook 90 procent effectiviteit haalt bij ouderen – zoals Pfizer en Moderna wel is gelukt – is nog maar helemaal de vraag.
Heeft AstraZeneca zich laten opjutten, en wilde het ook met een hoog percentage de wereldwijde media domineren? Misschien, maar handig is het niet, zeggen deskundigen. Nodig ook niet, want zelfs in het meest ongunstige scenario heeft AstraZeneca een vaccin dat effectiever is dan een gemiddelde griepprik. Nu ontstaat toch weer het beeld van een sjoemelende farmaceut. In de vaccinwetenschap is gekonkel met de onderzoeksopzet, zoals het halverwege meenemen van een andere dosering, not done. En juist voor het coronavaccin is het zo enorm belangrijk dat het publiek vertrouwen heeft in wat er achter de schermen is gebeurd.
Verwarring
AstraZeneca speelt wat dat betreft echt met vuur. Daar speelt de concurrentie op in. Zo meldt Stéphane Bancel, de miljardair aan het roer bij Moderna, in Amerikaanse media fijntjes dat twijfelende overheden welkom zijn om bij zijn bedrijf een bestelling voor het veel duurdere maar effectievere vaccin te plaatsen: ,,Er bestaat immers nogal wat verwarring en teleurstelling over het vaccin van Astra-Zeneca.’’
Iemand die betrokken is bij het vaccinonderzoek van een van de concurrenten noemt de gang van zaken rondom AstraZeneca zelfs een ‘pr-nachtmerrie’: ,,In de communicatie is veel fout gegaan. Met het vaccin zelf lijkt daarentegen niet veel mis.’’
Op de beurs doet AstraZeneca slechte zaken. Maandag 7 december – nota bene de dag dat Pfizer begint met vaccineren in Engeland – belegt de Brits-Zweedse farmaceut opnieuw een persconferentie. De toon is, niet geheel verrassend, minder uitbundig dan bij vorige gelegenheden. Verdwenen is alle bombarie. Andrew Pollard, onderzoeksleider van het team van Oxford, spreekt nederig van een vaccin ‘dat mogelijk een positieve invloed op de volksgezondheid kan hebben’.
Er blijft twijfel: hoe goed is het vaccin nu echt? Dat de geplaagde farmaceut een week later plotsklaps aankondigt de handen ineen te slaan met de makers van het Russische Sputnikvaccin, helpt niet mee. Wat moet AstraZeneca nu opeens met die Russen, die dit najaar nog onder vuur lagen omdat ze mogelijk met vaccindata hadden geknoeid? Navraag leert dat onderzoekers van het Gamaleya Institute, dat het Sputnikvaccin heeft ontwikkeld, contact hebben opgenomen met AstraZeneca om kennis te delen over hun vaccin. Beide farmaceuten maken gebruik van dezelfde vaccintechniek, toch lijkt de Russische variant – althans, dat beweren de Russen – een stuk doelmatiger.
Russen
Nieuwe vaccinproeven moeten uitwijzen of het Oxfordvaccin met Russische input daadwerkelijk verbeterd kan worden. Het nieuws leidt tot smalende reacties. Heeft AstraZeneca nu nota bene de Russen nodig om tot een werkend vaccin te komen?
Zo laat de vaccincombinatie die begon als een stralend zondagskind, steeds wisselende grimassen zien. Soms briljant, soms klunzig. Van de absolute koploper is AstraZeneca een subtopper geworden in de vaccinwedloop: terwijl al honderdduizenden Britten zijn ingeënt met het vaccin van concurrent Pfizer, is van de eerste inenting met het AstraZeneca-vaccin nog geen sprake. Vlak na kerst laat topman Soriot opeens weer van zich horen. Weer met grote woorden. AstraZeneca heeft ‘de winnende formule’ voor het coronavaccin gevonden, meldt hij in een interview met The Sunday Times. Daarmee komt ook het Oxfordvaccin uit op een effectiviteit van 95 procent, bezweert hij.
Bewijs om zijn woorden kracht bij te zetten, heeft CEO Soriot niet. Maar vandaag geeft de Britse medicijnautoriteit dan inderdaad groen licht om hun ‘eigen’ vaccin uit Oxford op de markt te brengen. Het Europese geneesmiddelenbureau EMA heeft nog geen datum geprikt, maar waarschijnlijk wordt het ergens eind januari.
Uitglijder
Dan weten we of Soriot de waarheid sprak of opnieuw een publicitaire uitglijder maakte. Vergeleken met de concurrentie hebben Oxford en AstraZeneca op dat gebied veel steken laten vallen, zien experts.
En dat is zuur. Niet alleen omdat de Nederlandse vaccincampagne in 2021 niet zonder het Oxfordvaccin kan (bijna de helft van de 22 miljoen vaccins in het eerste halfjaar moet van AstraZeneca komen). Maar ook omdat de prestatie die de onderzoekers hebben geleverd, ondanks alles uniek blijft. Zij waren de eersten met een vaccin, en boden zo een klein streepje licht aan het einde van een ellenlange, pikdonkere tunnel. En dat vaccin zal er waarschijnlijk komen, al ging de ontwikkeling veel minder vloeiend dan gehoopt.
Binnen een jaar een betaalbaar coronavaccin maken voor de hele wereld: dat is waar Vincent Munster van droomde, toen hij in maart in zijn Amerikaanse lab naar negen resusaapjes zat te kijken.
Al wist hij toen ook dat het anders kon lopen, vertelde hij in de zomer. ,,Ik doe mijn uiterste best. Maar als het een teleurstelling wordt, hoop ik niet dat heel Nederland me boos op Schiphol staat op te wachten.’’